استدلال غیر مباشر (قیاس)
قیاس چیست؟
استدلالی که در آن ذهن با استفاده از اصول و قضایایی کلی که درستی آنها معلوم است، به مطلوب خود منتقل میشود. (راه اساسی و عمده اندیشه)
اصطلاحات عمومی قیاس:
۱. صورت قیاس:
مقصود از صورت قیاس شکل و هیئت قرار گرفتن قضایا و نحوه ترکیب آنهاست!
۲. مقدمه:
آن قضیه ای است که صورت قیاس از آن ترکیب و تشکیل میشود. که به این قضایا «مواد قیاس» گفته میشود.
۳. مطلوب:
آن قضیه ای است که از قیاس لازم می‌آید. این قضیه آنگاه که در ذهن تشکیل مقدمات را آغاز میکند، مطلوب خوانده میشود.
۴. نتیجه:
نتیجه همان مطلوب است که پس از استنباط آن از قیاس، نتیجه نامیده میشود.
۵. حدود:
به اجرای ذاتی مقدمه حدود گفته میشود. (موضوع و محمول و ...)
انواع قیاس:
بر اساس مواد قیاس (صناعات خمس):
۱. برهان
۲. جدل
۳. خطابه
۴. شعر
۵. مغالطه
بر اساس صورت قیاس:
۱. اقترانی
۲. استثنائی
قیاس استثنائی:
در مقدمات آن نتیجه و یا نقیض آن تصریح میشود.
چون در آن کلمه استثنا وجود دارد قیاس استثنائی گویند؛ مانند: اگر و اما و ...
نمونه ای از قیاس استثنائی:
- اگر محمد عالم باشد باید به وی احترام گذاشت.
- محمد عالم است.
- در نتیجه: باید به محمد احترام گذاشت.
قیاس اقترانی:
این قیاس گاهی از چند حملیه تشکیل میشود، که در این صورت «قیاس اقترانی حملی» نامیده میشود؛ و گاهی از چند شرطیه و یا یک شرطیه و یک حملیه تشکیل میشود که در این صورت، «قیاس اقترانی شرطی» نامیده میشود.
نمونه ای از قیاس اقترانی:
- حسن انسان است.
- هر انسانی فانی است.
- در نتیجه: حسن فانی است.
اصطلاحات علمی:
حد اصغر: حدی که موضوع نتیجه قیاس است. و هر یک از مقدمات قیاس قرار بگیرد آن مقدمه را صغرا گویند.
حد اکبر: حدی که محمول نتیجه است. مقدمه ای که شامل حد اکبر باشد کبرا نامیده می شود.
حد وسط: همان حد مشترک است که در دو مقدمه تکرار می شود و حدود مقدمات را در نتیجه پیوند می دهد.
